İslam kültürü etkisindeki ilk eserler doğu lehçesi (Hakaniye Türkçesi) ile oluşturulmuştur.
1. Kutatgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) (1069- 1070 ): 1070’te Yusuf Has Hacip’in yazdığı bu eser, İslam kültürü etkisindeki ilk ürün olma niteliği taşır. “Hükümet Olma Bilgisi” anlamı taşıyan
Kutadgu Bilig’in başlıca özellikleri şunlardır:
Ø Balasagunlu Yusuf Has Hacip tarafından, 1069–1070 yıllarında yazılmış ve Tabgaç Buğra Han'a sunulmuştur.
Ø İslamiyet'in etkisinde yazılan ilk eser olarak bilinir.
Ø Türk edebiyatında ilk siyasetname olarak bilinir.
Ø Kutadgu Bilig "mutluluk veren bilgi" anlamına gelen eser didaktik özellikler taşır.
Ø Eser, aruz ölçüsü ve mesnevi nazım biçimiyle yazılmıştır. Aruz ölçüsüyle yazılmış ilk eserimizdir.
Ø Edebiyatımızın ilk mesnevisidir.
Ø Eserde 73 bölüm, 6645 beyit ve 173 dörtlük vardır.
Ø Eser, İran edebiyatından "Şehname" örnek alınarak yazılmıştır; Şehname'nin aruz kalıbıyla yazılmıştır.
Ø Kutadgu Bilig sembolik öğeler taşıyan (alegorik) bir eserdir. Eserdeki dört şahsın her biri ayrı bir kavramı sembolize eder. Kün Togdı hakandır, adaleti sembolize eder; Ay Toldı onun veziridir, mutluluğu sembolize eder; Ögdülmiş vezirin oğludur, aklın sembolüdür; Odgurmış ise Ögdülmiş'in yakınıdır, yaşamın sonunu, ahireti sembolize eder.
Ø Eser konuşmalarla, tartışmalarla ve karşılıklı mektuplaşmalarla geliştirilir. Yazar, kahramanları aracılığıyla öğütler vermiş; idarecilik, dilin önemi, dünya yaşamı, iyilik etmek gibi konularda düşüncelerini ortaya koymuştur.
Ø Eserde o dönemdeki toplum yaşamında öne çıkan kişilerden de söz edilir.
Ø Kutadgu Bilig oldukça yalın bir dille yazılmıştır; eserde çok az sayıda yabancı sözcük kullanılmıştır.
Ø Hakaniye Türkçesiyle yazılmıştır.
2. Divan-ı Lügat' it Türk( Türk Dilinin Sözlüğü) ( 1072–1074 ): “Türk Dilleri Sözlüğü” anlamına gelen bu eseri 1072–1074 yılları arasında Kaşgarlı Mahmut, Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazmıştır.
Divan-ı Lügat' it Türk’ün başlıca özellikleri şunlardır:
Ø Eser, Türk dilinin ilk sözlüğü, ilk dilbilgisi kitabı sayılır.
Ø Arapça olarak yazılmış, 7500 Türkçe sözcüğün açıklaması yapılmıştır.
Ø Türkçe sözcüklerin anlamı verilmekle yetinilmemiş, sözcüğün türü, yapısı, cümledeki kullanımı da gösterilmiştir. Yine aynı sözcüğün değişik Türk boylarındaki söylenişleri belirtilmiş, bu sırada o Türk boylarının yaşam biçimleri ve yaşadıkları coğrafya hakkında bilgiler verilmiştir.
Ø Eserde Türk diliyle kaleme alınmış şiir örnekleri (koşuklar, savlar), destan parçaları, atasözleri (savlar) ve deyimler vardır. Sözlü dönem Türk edebiyatına ait bilgilerin çoğu bu kaynakta yer almaktadır.
Ø Eser, ansiklopedik bir nitelik taşır. Tarih, coğrafya, folklor… bilimleri açısından temel bir kaynaktır.
Ø Esere o döneme ait bir Türk illeri haritası da eklenmiştir.
Ø Eser halk edebiyatı ve halk bilimi (folklor) açısından da önemli malzemeler içerir.
Ø Yazar, eserini oluşturan malzemeleri Türk boyları arasında dolaşarak derlemiştir. Türk boylarının yaşadığı bölgeler ve yaşam koşulları hakkında bilgiler vermiştir.
Ø Eser Ebu' l Kasım' a sunulmuştur.
3. Atabet-ül Hakayık: “Gerçeklerin Eşiği” anlamına gelen bu eser, 12. yüzyılın başlarında Edip Ahmet Yükneki tarafından Hakaniye Türkçesiyle yazılmıştır.
Atabet-ül Hakayık’ın başlıca özellikleri şunlardır:
Ø Ayet ve hadislere dayanarak İslam ahlakını öğretmeye çalışan didaktik bir eserdir.
Ø Eserin giriş kısmı (Allah’ın, Peygamber’in, Dört Halife’nin övüldüğü bölüm), gazel biçiminde kafiyelenmiş 46 beyitten oluşur.
Ø Eserde asıl konuyu anlatan bölüm mani biçiminde kafiyelenmiştir ve 101 dörtlükten oluşur.
Ø Aruz ölçüsü ve Kutadgu Bilig’in kalıbıyla yazılmıştır.
Ø Eser, dindar olmanın erdemlerinden, iyilikten, cömertlikten söz eden bir öğütler kitabıdır.
Ø Gazel ve kaside denilebilecek tarzda şiirler vardır.
Ø Telmih (hatırlatma) sanatı kullanılmıştır.
4. Divan-ı Hikmet: 12. yüzyılda Türk Tasavvuf edebiyatının ilk şairi sayılan Türkistanlı Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.
Divan-ı Hikmet’in başlıca özellikleri şunlardır:
Ø Divan-ı Hikmet dini, tasavvufi konuları işleyen didaktik bir şiir kitabıdır. Tasavvufi Türk Edebiyatının ilk eseridir.
Ø Eserde Ahmet Yesevi'nin kurucusu olduğu Yesevilik tarikatına ait bilgiler, dervişlik üzerine övgüler, cennet, cehennem tasvirleri, peygamberimizin hayatı ve mucizeleri anlatılır.
Ø Koşma nazım biçimiyle ve hece ölçüsüyle yazılmıştır. Yarım uyak kullanılmıştır
Ø Nazım birimi dörtlüktür. Dörtlüklerin her biri “hikmet” (bilgece söylenmiş söz) adını alır.
Ø Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır. Sade ve yalın bir dil kullanılmıştır. Arapça ve Farsça sözcükler azdır.
Ø Gazel ve mesnevi nazım biçimiyle yazılmış hikmetler de vardır.
Ø Eserdeki şiirlerin tümü Ahmet Yesevi’ye ait değildir. Esere zamanlı Yesevi tarikatına bağlı dervişlerin şiirleri de karışmıştır.
Ø Eser, başta Yunus Emre olmak üzere, birçok tasavvuf şairini etkilemiştir.
Ø İstifham (soru sorma) ve Tecahül-i Arif (bilip de bilmezlikten gelme) sanatları kullanılmıştır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder